Thương điếm phương tây tại Phố Hiến

Các thương điếm phương tây

trong thế kỷ xvii, có hai thương điếm phương tây đã được dựng lên ở phố hiến: thương điếm hà lan (1637-1700) và thương điếm anh (1672-1683). đây là văn phòng đại diện kiêm nhà kho của các công ty đông ấn hà lan và anh. công ty ấn độ pháp cũng được phép thành lập một thương điếm ở phố hiến vào năm 1680, nhưng trên thực tế đã không có hoạt động gì đáng kể.

đây là một quần thể kiến trúc được xây bằng gạch, nằm ở phía dưới phố hiến, quãng gần thôn nễ châu và vạn mới. từ thế kỷ xviii, quần thể kiến trúc này đã bị huỷ hoại trở thành đồng ruộng. đến cuối thế kỷ xix, tác giả người pháp g. dumoutier đã miêu tả: “nằm ở phía sau các vườn tược, ở giữa đường phố lớn của phố hiến và con đê, các thương điếm này bao gồm nhiều địa khu hình tứ giác, đất nền đã được nâng cao lên, lấy từ con hào được đào bao bọc xung quanh. đường hào này hình chữ nhật rộng và sâu, thường khô về mùa đông, và cung cấp nước cho việc trồng lúa về mùa mưa. vào thời kỳ có các thương điếm nước ngoài, dòng sông mà ngày nay đã ở cách xa 2 kilômét, còn chảy sát gần chân đê và mặt bằng đê ở trước các ngôi chùa đã được dùng làm bến đậu dỡ hàng cho thương cảng”.

thế kỷ xvii, các thương nhân hà lan và anh đã cho đào một con kênh từ sông hồng vào tới các thương điếm cho thuyền bè thuận tiện đi lại, hai bên bờ có đắp đê con. con kênh này cũng nối các thương điếm phương tây với một đầu là cảng sông và một đầu bên kia là khu phố châu á (tức phố khách), hơn nữa còn có thể là một phương tiện cung cấp nước sinh hoạt cho khu thương điếm.

Các công trình kiến trúc văn hoá

phố hiến là đô thị của các khách thương người việt và ngoại quốc, vì vậy nó mang theo những nhu cầu tâm linh văn hoá của nhiều cộng đồng người khác nhau, thể hiện qua những công trình kiến trúc. có thể nói, đã có một thời kỳ trong lịch sử, phố hiến đã là một đô thị đa văn hoá và mang dáng dấp quốc tế.

nổi bật là các phong cách kiến trúc việt nam và phong cách kiến trúc trung hoa (với sắc thái vùng phúc kiến, nam trung quốc), thấp thoáng có phong cách kiến trúc châu âu (nhà thời gô-tích phố hiến). nhiều khi, các phong cách kiến trúc đó có pha trộn lẫn nhau. ở phố hiến tổng cộng có tới 60 di tích lịch sử văn hoá.

những kiến trúc tôn giáo của người việt ở phố hiến gồm nhiều loại hình như đền, chùa, đình, miếu... ta có thể kể đến những công trình nổi tiếng như đền mây ở xích đằng (thờ tướng quân phạm phòng ất), đền ngọc thanh ở nễ châu (thờ vợ thứ của vua lê hoàn), đền trần (thờ trần hưng đạo), đền ủng (thờ phạm ngũ lão)... các chùa lớn ở phố hiến có chùa chuông, chùa hiến (thiên ứng tự), chùa nễ châu. ngoài ra còn có nhiều đình, văn miếu.

người trung hoa sinh sống ở phố hiến đã để lại nhiều công trình kiến trúc tôn giáo như đền mẫu (thờ dương quýý phi), đền thiên hậu (thờ lâm tức mặc), võ miếu (thờ bộ ba lưu bị, quan vân trường và trương phi)…

nhà thờ đạo gia tô ở phố hiến là một nhà thờ cổ, xây dựng từ thế kỷ xvii theo kiểu gô-tích, chưa rõ lai lịch, tương truyền là do các giáo sĩ bồ đào nha và tây ban nha xây. mặt khác, du kýý của william dampier lại nói đến hai vị giám mục người pháp ở phố hiến lúc đó là deydier và j.de.bourges. hai giám mục này đã cho xây “một ngôi nhà đẹp nhất thành phố. đó là một toà dinh thự thấp, mỹ lệ ở đầu phía bắc thành phố, cạnh bờ sông. nó có một vòng tường bao khá cao, có một cổng lớn trông ra mặt phố, từ hai bên người ta có thể nhìn thấy nhà cửa trại đến tận toà dinh”. phải chăng ngôi nhà này có liên quan gì đến nhà thờ phố hiến?

bên cạnh những kiến trúc bằng gạch ngói, cũng như ở các đô thị việt nam khác, đại bộ phận nhà ở của dân đều bằng gỗ tre nứa, lại ở sát nhau. nhiều vụ hoả hoạn đã xảy ra. tài liệu của công ty đông ấn anh cho biết năm 1673, hàng trăm nóc nhà phố hiến đã bị cháy. lưu trữ của hội truyền giáo đối ngoại ghi lại vụ cháy ở phố hiến tháng 7 năm 1867, “đã thiêu huỷ một nửa thành phố”.