Phố Hiến trách nhiệm lịch sử phải chứng minh

Phố Hiến, giá trị lịch sử cần phải chứng minh

(Cảnh sinh hoạt của đô thị cổ Phố Hiến thế kỷ 17, tranh vẽ người phương tây)

Nhiều người bảo rằng: "Phố Hiến xưa nay còn đâu?" Chính xác! Cách đây 200 năm trở về trước Phạm Đình Hồ viết trong tác phẩm Hoa Dương thành hoài cổ vì xót thương cho Phố Hiến mà than rằng:

Tự thiếu tằng văn Hiến Nội hào

Ti lai Hiến Nội quá điêu hao

Tạm Dịch:

Từ nhỏ từng nghe Hiến Nội đẹp

Đến nay Hiến Nội quá đìu hiu

Điều này quả không sai, nếu lật lại những trang sử chói lọi với những ai đã từng sinh ra và lớn lên trên mảnh đất này không khỏi bùi ngùi và suy tưởng về những quá khứ vàng son một thủa đó. Tuy nhiên, cách hiểu đúng về Phố Hiến hẳn không chỉ đơn giản trong câu hỏi "Nay còn đâu?". Những gì chúng ta đã làm được cho Phố Hiến đến nay chưa nhiều, vỏn vẹn chỉ là một cuộc hội thảo quốc tế Phố Hiến 1992, một chút ít tư liệu khai thác được từ khảo sát, và một chút tài liệu tản mạn về Phố Hiến nhưng lại nằm ở nhiều nơi trên thế giới. Để tập hợp đầy đủ và hệ thống những cứ liệu này cần rất nhiều thời gian và tâm huyết của nhiều người. Giờ đây, chúng ta đã có thể tự tin nói rằng: Những cứ liệu về Phố Hiến đã tương đối đầy đủ và toàn diện nhất từ trước đến nay, những văn tự Hán - Nôm trong nước cho đến bia ký, thần tích, thần phả. Và một nguồn tư liệu đặc biệt quan trọng khác nằm ở các nước phương tây Anh, Hà Lan, Pháp là không thể bỏ qua. Công nghệ thông tin phát triển cùng với nỗ lực nghiên cứu của chuyên gia trong và ngoài nước đã đưa quá trình tìm hiểu và phát huy giá trị văn hóa Phố Hiến lên một tầm cao mới. Đây là những tài liệu vô giá, mà từ trước tới nay chúng ta chưa có được.

Tại sao lại phải tìm hiểu Phố Hiến?

(Bản đồ Phố Hiến đánh dấu vị trí các công trình công cộng)

Đối với những nhà khoa học đã đi gần hết cuộc đời, và có người đã mất như (Cố Ts. Nguyễn Hải Kế) chẳng hạn, những giá trị mà Phố Hiến để lại nằm ở chỗ tính chất lịch sử đặc biệt của nó với hệ thống ngoại thương của thế giới cũng như của nước nhà trong thời điểm còn sơ khai. Đối với họ đó là gánh nặng lịch sử cần phải chứng minh và làm rõ kể cả những điểm sáng dù là nhỏ nhất cũng đều là vàng ròng cho các thế hệ mai sau, cùng tìm hiểu, phân tích đánh giá và cùng rút kinh nghiệm. Ngoài ra ý nghĩa thực tiễn nhất trong thời điểm hiện tại đó là đưa được Phố Hiến thật đẹp, thật giá trị, thật cổ kính tới mắt bạn bè thế giới.

Giá trị Phố Hiến thời điểm hiện tại

Đường vào Phố Hiến của thương nhân Châu Âu qua tiền cảng Đò Mè (Domea) Hải Phòng với hoa tiêu Núi Voi)

Cùng với quyết định công nhận Phố Hiến là di tích đặc biệt cấp quốc gia, bộ sách Phố Hiến ra đời dài 820 trang đã phác họa một cách đầy đủ nhất, chân thực nhất, sinh động nhất về Phố Hiến một thủa, chúng ta như lạc vào một cuộc sống của cảng thị thời điểm nhộn nhịp lúc bấy giờ với đủ những chiêu trò của bọn "Phú thương" của đám giới chức địa phương, và của đám thị dân nghèo dưới chế độ một nước "Hai vua" lại còn có "Chúa", chưa kể tác phẩm còn mô tả khá kỹ đến cách ăn vận, chi tiêu, cách buôn bán mánh lới của Hoa thương, và đám thương nhân Anh khôn khéo nhưng lại ghét cay ghét đắng lũ thương nhân người Hà Lan chỉ vì sự cạnh tranh thiếu lành mạnh của "chúng". Cùng với đó là các hoạt động truyền giáo của đám giáo sỹ người Bồ Đào Nha, Pháp, Phố Hiến không đơn giản là một cảng thị mà còn là một điểm giao cắt của lịch sử ngoại thương thế giới. Ấy là chưa kể, Sách Phố Hiến cũng đóng góp một phần không nhở trong việc khai thác hình ảnh của hoạt động buôn bán nội thương của đám thị dân Annamit Đàng Ngoài cùng với cuộc sống xa hoa nhưng xấu tính của Chúa Trịnh như W. Dampier mô tả " Không thích buôn bán với chúa Trịnh, vì ông này hay quỵt tiền của thương nhân...", sau này đâu đó chúng ta vẫn bắt gặp cách thức làm ăn hàng ngày mà không hề hay biết rằng: "Trước kia đã từng như thế". Không quá khi nói: Đối với những người đam mê tìm hiểu lịch sử thông tin từ cuốn sách này xứng đáng "gối đầu giường".

(Chiếc tàu cổ trục vớt được tại xã Đại Tập, Khoái Châu là một cổ vật vô cùng giá trị đối với công tác phục dựng đô thị cổ Phố Hiến)

Chúng ta đều hiểu rằng Lịch sử là một phần quan trọng, đánh giá quá trình tồn tại và phát triển của một thực thể, lịch sử là chiếc gương phản chiếu hiện tại, tuy rằng nó chưa toàn vẹn nhưng cũng đủ cho ta thấy, cần phải làm gì, nghĩ gì để tốt hơn. Phố Hiến rất đẹp, rất đáng trân trọng, và rồi đây Phố Hiến đang từng bước phục dựng và bảo tồn, tuy không còn được như Hội An, và cũng rất khác biệt với Hội An. Nhưng giá trị và vị thế của Phố Hiến, chúng ta cần hiểu rõ trước khi đánh giá hay tự hỏi "Phố Hiến còn lại gì?". Nếu ai nghĩ vậy có lẽ họ đã nhầm. Phố Hiến còn rất nhiều, còn nhiều hơn cả tưởng tượng của chúng ta nếu chỉ hiểu rằng không còn "Bến cảng" không còn "Nếp nhà" thì phục dựng sao đây? Thời gian sẽ trả lời câu hỏi này, tuy nhiên có một điều chắc chắn: Phố Hiến không hoàn toàn là những nếp nhà, những thương điếm hay một bến cảng. Với những gì đang còn, đang có Phố Hiến sẽ trở lại, nhưng với một vai trò hoàn toàn khác, rất khác. Đó là: Chứng minh, giá trị lịch sử của Phố Hiến trong thời điểm kinh tế thế giới trên Biển Đông và giá trị lịch sử của Phố Hiến với nền ngoại thương nước nhà.